Γράφει ο Μάρκος Παλαμάρης*

«Κάποτε πέρασ’ από ‘δω ένα καράβ’ και δήκαν το νησί μας, π’ δεν τούξεραν και είπαν : «Τίνος είν’ αυτό το νησί;». Κι έτσ’ το βγάλαν Τήνος.»

Αυτή η ευτράπελη διήγηση περί της ονοματοδοσίας του νησιού μας , η οποία καταγράφεται στον πολυτιμότατο τόμο «Τήνος : Λαϊκός Πολιτισμός» του εθνολόγου – λαογράφου δρα Φλωράκη Αλέκου [1] παρέχει με τον καλύτερο τρόπο μια ανακουφιστική, αν μη τι άλλο απάντηση, στο θέμα της προέλευσης του ονόματος «Τήνος» για το νησί. Πότε ο πρώτος οικιστής Τήνος, Ίωνας μικρασιατικής καταγωγής, πότε τα φίδια (tenok/ Τάννωθ στα φοινικικά σημαίνει φίδι), τα οποία εξολόθρευσε ο Ποσειδώνας με τα σμήνη πελαργών του, πότε η πυρομανής βασιλοπούλα Τήνος που κατέκαυσε και τα φίδια και τα δάση, πότε η φοινική θεά Τανίτ, η λατρεία της οποίας κατά τον Δρ. Αρχαιολογίας και ιστορικό κο Κουτελάκη Χάρη αποτελούσε ένα από τους κοινούς παρονομαστές της σύνδεσης Κυκλάδων – Ανατολής [2], διεκδικούν με τις δικές τους αξιώσεις ο κάθε ένας και η κάθε μια το ρόλο του πνευματικού γονιού για το βαφτιστικό όνομα του νησιού.

Αδιαμφισβήτητη παραμένει, ωστόσο, η αποδεδειγμένη βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων σύνδεση του νησιού – ήδη από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1650 π.Χ. – 1050 π.Χ) με φύλα ασιατικής προέλευσης [3]. Λέλεγες, Κάρες, Ιώνες, Φοίνικες κατέκλυσαν μαζί με άλλους το Αιγαίο , όπως μας πληροφορούν Ηρόδοτος και Θουκυδίδης με αποτέλεσμα να δημιουργείται η συνθήκη η οποία αναφέρει ότι αρκετά νησιά, ορφανά ονομάτων, πιθανώς να πήραν τα ονόματά τους από τους πρώτους γενναίους μετανάστες, οι οποίοι εποίκησαν την προέκταση της κεντρικής Μικράς Ασίας, τα νησιά του κεντρικού και νοτίου Αιγαίου.

Επιπρόσθετα, η ετυμολογική συγγένεια του ονόματος με τη συλλαβογραφική φοινικική γλώσσα και τη λατρεμένη παναιγαιακή θεά της ευημερίας και της γονιμότητας Tanit, την οποία αναλύει εξονυχιστικά ο δρ. Κουτελάκης, δε θα μπορούσε παρά να θέσει ισχυρότατη υποψηφιότητα για την πηγή του ονόματος.

Συν αυτοίς, τα προσωνύμια «Υδρούσσα» και «Οφιούσσα» είναι δύο στοιχεία της ταυτότητας του νησιού που τη συνοδεύουν αιώνες τώρα. Ήδη ο Ζαλώνης Μαρκάκης αναφέρει ότι η Τήνος καλείται Υδρούσσα, ονομασία η οποία «συνίσταται εις τας πολλάς πηγάς της» καθώς και Οφιούσσα λόγω της ύπαρξης πολλών φιδιών [4]. Μάλιστα, υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο Ησύχιος ονοματίζει σε γραπτό του την «Τήνια έχιδνα». Το ίδιο πράττει και ο Διογένης στο «Περί Παροιμιών του» λέγοντας ότι «επί των άγαν δυσχερών ότι εν Τήνω όφεις πικροί». Παρόλα αυτά, όμως, και ο συμπαθέστατος σε μένα
κωμικός Εύπολις παραπονιόταν ότι «Τήνος αύτη πολλούς έχουσα σκορπίους». Πάντα τριβέλιζε το μυαλό μου πώς θα έπρεπε να φουσκώνω τα στήθη και να κομπορρημονώ ότι όλο μου το γενεαλογικό δέντρο κατάγεται από τη Σκορπία (!), αν τα ονόματα τόπων βασίζονταν μόνο στα συμπαθή θηλαστικά, πτηνά, ερπετά και έντομα που ζουν σε ένα τόπο.

Αντ’ αυτού, μεγαλύτερη βαρύτητα αποκτά για τον υποφαινόμενο η προσπάθεια ανάλυσης του όρου «Οφιούσσα» με βάση όχι τα παρεξηγημένα ερπετά , αλλά την ύπαρξη φίδων, κέδρων δηλαδή, οι οποίοι αποδεδειγμένα [5] εμφανίζονταν ανέκαθεν στη χλωρίδα του νησιού μαζί με τις βελανιδιές. Αυτό φαίνεται, όχι μόνο από παράπλευρες ονομασίες τοπωνυμίων «Κεχροβούνι», «Κέχρος», αλλά και από την ευρεία χρήσης σε οικοδομικές εργασίες στήριξης σπιτιών, κατωγειών, στεγών [6]. Ο δρ. Κουτελάκης θεωρώ ότι ορθώς πράττει και διώχνει το νεφέλωμα που καλύπτει ως άλλη «κασίχνη»** τον όρο «Οφιούσσα», τον οποίο με καμάρι φέρει πλέον το νησί για το πάλαι ποτέ πλήθος των πανέμορφων και πολύ γερών αυτών δένδρων. Άξιο αναφοράς είναι ότι ο ίδιος προτείνει και την προέλευση του όρου «Υδρούσσα» από τον αναγραμματισμό της λέξης «Δρυούσσα» από τη λέξη δρυς
και όχι από την ποσότητα των υδάτων της, όπως αναφέρθηκε παραπάνω [7].

Δίχως την εμφάνιση περισσότερων αδιαπραγμάτευτων πρωτογενών πηγών που να τεκμηριώνουν, η όποια δογματική θέση είναι απαγορευτική. Ωστόσο, η προσπάθεια ετυμολογίας του ονόματος του νησιού με βάσει τα αρχαιολογικά ευρήματα και αναφορές του δρ. Κουτελάκη στο βιβλίο του «Τήνος : Αρχαία και Χριστιανική» παρέχει μια ισχυρή, κατ’εμέ , βάση για να απαντούμε στους ενδιαφερόμενους, όταν ρωτάνε για το πανέμορφο νησί μας αυτό που ακούμε από τους συμπαθέστατους ηλικιωμένους και μεσήλικες του νησιού μας : «Τ(ι)ήνος είσαι εσύ;»! «Τα ονόματα των τόπων είναι ένα είδος απολιθωμένης ποίησης. Παρέχουν ένα είδος της λαϊκής ιστορίας, μια στιγμιαία απεικόνιση που μας επιτρέπει να διαβάζουμε σε αυτά ένα ρεκόρ σημαντικών γεγονότων και να ανασυνθέτουμε κάτι από την κουλτούρα των ονομασιών τη στιγμή που έδιναν ονόματα στα μέρη που είδαν ». (Gregory
McNamee, ονόματα τόπων Grand Canyon, Johnson Books, 1997).

Έτσι, λοιπόν, η μαγεία του ονόματος Τήνος θα συνεχίσει να σαγηνεύει τους μελετητές για αιώνες ακόμη. Ευτυχώς , σε πείσμα της σημερινής εποχής, υπάρχουν ακόμη εκείνοι οι οποίοι ασχολούνται με «απολιθωμένα» είδη σε αντιδιαστολή με την σημερινή πραγματικότητα του «φαίνεσθαι» -πόσο επίκαιρος ο Ευρυπίδης 2500 χρόνια μετά!- όπως ο πολιτισμός , η ιστορία, η αρχαιολογία, η λαογραφία. Είδη, τα οποία υπηρετούν ως άλλες μάλαξ***, για να βοηθούν όλους τους Τήνιους να βρίσκουν ορθότερα και με την απαραίτητη επιστημονική τεκμηρίωση το δρόμο προς το στόχο της πληροφορίας, της μάθησης, της γνώσης. Το όνομα της Τήνου μάς κλείνει το μάτι από την Ανατολή. Ίσως στο μέλλον αυτό ανατραπεί και δούμε ότι πιθανώς προσπάθησε να μας ξεγελάσει. Μέχρι τότε,
η άρρηκτη σχέση των προαναφερθέντων παραπάνω ανατολικών λαών με εμάς, θα είναι η
βάση για τις όποιες παραδεδομένες πληροφορίες και γνώσεις.

• Ο Μάρκος Παλαμάρης είναι Ιστορικός / Φιλόλογος και Αναπληρωματικό Μέλος του ΔΣ της Εταιρείας Τηνιακών Μελετών (2022-2025)
  

[1] Φλωράκης Α., Τήνος – Λαϊκός Πολιτισμός, Ελληνικό Βιβλίο, Αθήνα, 1971, σελ. 392.
[2] Κουτελάκης Μ.Χ., Τήνος Αρχαία και Χριστιανική,Πανελλήνιον Ίερόν Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου, Αδελφότης των Τηνίων Εν Αθήναις, 2001, σελ. 64.
[3] Κούρου Ν., Σύντομη Επισκόπηση της Ιστορίας της Αρχαίας Τήνου, Τήνος – Ιστορία και Πολιτισμός,
τομ. Α’, εκδ. Δεδεμάδη, Αθήνα, 2005, σελ. 67.
[4] Ζαλλώνης Μ., Ταξίδι στην Τήνο Ένα από τα νησιά του Ελληνικού Αρχιπελάγους, μτφ. Π.Δαλέζιος
Δ., Έκδοση Συλλόγου «Οι Φίλοι του Κρόκου», Εταιρεία Τηνιακών Μελετών, Σειρά: Η Τήνος μέσα από
τα κείμενα, αρ. 1, Αθήνα, 1998, σελ. 10.
[5] Κουτελάκης, ό.π., σελ. 60.
[6] Θαλασσινός Μ., Η Τήνος μέσα από τη Ζωή και το Θάνατο – Το παλιό τηνιακό σπίτι, εκδ. Ερίννη,
1993, σελ. 25.
[7] Κουτελάκης, ό.π., σελ. 60.
**κασίχνη : Θολερός ορίζοντας από πρωινή ομίχλη
*** μάλαξ : Ίχνη περπατησιάς, κυρίως ζώων