ΚΑΘΑΡΑ ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΟΥ 1884 ΣΤΑ ΔΥΟ ΧΩΡΙΑ ΜΕ ΤΣΑΜΠΟΥΝΕΣ

Mar 17, 2024 Share on

Γράφει ο Δρ. Θεόδωρος Χίου*

Ο J. Theodore Bent και η σύζυγός του Mabel Virginia Anna Bent ήταν Άγγλοι περιηγητές του 19^ου αιώνα οι οποίοι ταξίδεψαν στις Κυκλάδες. Ένα ηλιόλουστο σαββατιάτικο απόγευμα του Μάρτη του 1884 βρέθηκαν στο λιμάνι της Τήνου, ερχόμενοι από τη Μύκονο. Ήταν το Σάββατο πριν την Κυριακή της Αποκριάς. Το βράδυ της ίδιας μέρας οι κουκουγέροι τριγυρνούσαν στα στενά του Αγίου Νικολάου, όπως ονομάζονταν την εποχή εκείνη η σημερινή Χώρα. Tις επόμενες τρεις ημέρες οι Bent ανέβηκαν σε μουλάρια και περιηγήθηκαν στην τηνιακή ενδοχώρα. Την Κυριακή της Αποκριάς επισκέφτηκαν το Ξώμπουργο και τα Λουτρά και επέστρεψαν στη Χώρα. Την Καθαρά Δευτέρα του 1884 ανέβηκαν στο Κεχροβούνι, επισκέφτηκαν τη Μονή Κεχροβουνίου, τον Αρνάδο και κατέληξαν στα Δυο Χωριά. Την Τρίτη έφτασαν στον Πύργο, αφού πραγματοποίησαν μία στάση στην Καρδιανή και στα Υστέρνια. Την Τετάρτη επέστρεψαν στον όρμο Υστερνίων, από όπου πήραν το ατμόπλοιο που θα τους οδηγούσε στην Άνδρο.

Οι πληροφορίες αυτές αντλούνται από όσα ο ίδιος ο Bent κατέγραψε στο βιβλίο του «The Cyclades or Life among Insular Greeks» που εκδόθηκε το 1885 και το οποίο ανατυπώνεται και κυκλοφορεί μέχρι σήμερα. Χάρη στην παρατηρητικότητα και σχολαστική περιγραφή του Bent, έχουμε την παρακάτω περιγραφή για το πώς οι κάτοικοι των Δυο Χωριών περνούσαν την Καθαρά Δευτέρα (δική μας μετάφραση από τα αγγλικά):

«[…] Κοντά στον Αρνάδο βρίσκονται δύο χωριά, τα οποία ονομάζονται Δύο Χωριά [δύοχωριὰ τα αναφέρει ο Bent], που σημαίνει τα «δύο μέρη», τα οποία είναι πολύ κοντά μεταξύ τους. Εδώ ήρθαμε σε επαφή με ένα εύθυμο περιστατικό της πρώτης ημέρας της Σαρακοστής. O ήχος της μουσικής και του γλεντιού γέμιζε την κοιλάδα και από μακριά διακρίναμε ποια ήταν η αιτία. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού είχαν βγει στις ταράτσες και σε αυτή την επίπεδη επιφάνεια χόρευαν ζωηρά. Καθώς δεν υπάρχει άλλος επίπεδος χώρος μέσα ή κοντά στο χωριό, αναγκάζονται να μετατρέψουν την ταράτσα τους σε χοροστάσι. […]

Oι χορευτές είχαν υψώσει μια σημαία και είχαν απλώσει ένα λευκό πανί πάνω στη στέγη για το γεύμα τους, το οποίο αποτελούνταν από ελιές, κρεμμύδια, ψωμί και κρασί σε έναν μεγάλο αμφορέα. Χόρευαν υπό τους ήχους μιας σαμπούνας [sabouna] και ενός καινούργιου για εμάς οργάνου, που ονομαζόταν «μονοσαμπίλος» [monosampilos αναφέρει ο Bent και πρέπει να εννοεί μονοτσάμπουνο] και αποτελούνταν από μια μικρή κολοκύθα στερεωμένη στη μια άκρη δύο καλαμιών και από ένα κέρατο αγελάδας στην άλλη. Η μουσική που παρήγαγε αυτό το όργανο ήταν περίεργη και τσιριχτή, όπως αυτή της γκάιντας [bagpipe] ή της σαμπούνας, η οποία σαμπούνα, στην προκειμένη περίπτωση, ήταν φτιαγμένη από δέρμα κατσίκας, με όλες τις τρίχες επάνω της, έτσι ώστε όταν ο μουσικός την άφηνε κάτω, φαινόταν αρκετά ζωντανή και παλλόταν εμφανώς.

Για πολλή ώρα συνέχιζαν να χορεύουν τον αναγκαίο συρτό [syrtos], μέχρι να τραβήξουν λαίμαργες και μεγάλες γουλιές από τον αμφορέα με το κρασί τους – και το κρασί της Τήνου δεν είναι καθόλου ελαφρύ, γιατί εδώ έφτιαχναν, και φτιάχνουν ακόμα, τη φημισμένη Malvasia, ή, όπως το ξέρουμε καλύτερα, Malmsey wine. Και στην αρχαιότητα, στην οπίσθια όψη ενός τηνιακού νομίσματος, βλέπουμε ένα τσαμπί σταφύλι, με τον Ποσειδώνα στην εμπρόσθια όψη, να υποδεικνύει την ίδια φήμη.

Στη συνέχεια άρχισαν έναν χορό που οι ίδιοι ονόμαζαν “καρναβαλικό χορό” [«ἀποκρεωτικό» τον αναφέρει ο Bent], τον οποίο είπαν ότι είχαν το προνόμιο να χορεύουν την πρώτη ημέρα της Σαρακοστής. Ήταν ένας πολύ διασκεδαστικός χορός: οκτώ άνδρες έπαιρναν μέρος σε αυτόν με σταυρωμένα χέρια και κινούνταν αργά σε ημικύκλιο, με ένα είδος χορoπηδηχτού βήματος που έμοιαζε με μαζούρκα. Περιστασιακά ο μπροστινός έκανε μια μακριά δρασκελιά, με τρόπο ώστε να προσδίδει έμφαση στο χορό [πιθανώς θα πρόκειται για το τσάκισμα], αλλά ποτέ δεν επιδίδονταν στα ακροβατικά του συρτού και ποτέ δεν πήγαιναν τόσο γρήγορα. Το τραγούδι καθώς χόρευαν ήταν το κύριο στοιχείο και η γοητεία αυτού του καρναβαλικού χορού σε συνδυασμό με τις φωνές τους, καθώς κινούνταν γύρω-γύρω υπό την τσιριχτή συνοδευτική μουσική, έδιναν ένα αξιοσημείωτο αποτέλεσμα.

Οι στίχοι του τραγουδιού τους, που σημείωσα αργότερα, αποτελούσαν ένα είδος ομοιοκατάληκτου τραγουδιού σαν αλφαβητάρι της αγάπης. Δεν χρειάζεται να πούμε ότι το Α σήμαινε την αγάπη. Το Θ μιλούσε για τον θάνατο που θα επιδιώκονταν αν το Μ ή το μήλο του Παραδείσου ήταν πεισματάρικο. Το Ρ αντιπροσώπευε το ρόδον, το τριαντάφυλλο, σαν το οποίο μύριζε. Ψ ήταν ο τυχερός ψύλλος που μπορούσε να κινείται πάνω στο αξιολάτρευτο κορμί της και ούτω καθεξής μέχρι που το Ω έκλεισε το τραγούδι και το χορό με μεγάλη έμφαση, εκλιπαρώντας για μια ευνοϊκή απάντηση στο φλερτ.»

***

Η ζωντανή αυτή περιγραφή είναι ένα πολύτιμο τεκμήριο για την ιστορία της τσαμπούνας στην Τήνο. Επιβεβαιώνει τη χρήση της τσαμπούνας (η οποία εκεί προφέρεται ως σαμπούνα), ως οργάνου για γλέντι κατά την περίοδο της Αποκριάς, με το οποίο εκτελούσαν όχι μόνο σκοπούς σε ρυθμό συρτού, αλλά και τον σκοπό του «ἀποκρεωτικού» χορού, τον οποίο ίσως μπορούμε να συνδέσουμε με τον «αποκριανό», ο οποίος χορεύονταν μέχρι τα μισά του 20^ου αιώνα και στον Τριαντάρο. Επιπλέον μας δίνει κατασκευαστικές πληροφορίες για την τσαμπούνα (ασκός από δέρμα κατσικιού με το τρίχωμα εξωτερικά), ενώ μεταφέρει μία σημαντική μαρτυρία για ένα σπάνιο λαϊκό χόρνπαϊπ το οποίο έχουμε την τύχη να σώζεται αυτούσιο έως σήμερα στο Μουσείο Pitt Rivers της Οξφόρδης και το οποίο οι Δυοχωριανοί γλεντιστές του 19^ου αιώνα που το πούλησαν στον Bent ονόμαζαν «μονοτσάμπουνο» (ενώ οι Υστερνιώτες «κελκέζα»).

Αν κανείς πάντως πρέπει να διαλέξει την πιο σημαντική συμβολή της παραπάνω μαρτυρίας του Βent, αυτή θα πρέπει να είναι το γεγονός ότι μας προσφέρει το παλαιότερο χρονικό σημείο εκκίνησης -ένα terminus ante quem– για την έρευνα γύρω από την τσαμπούνα στην Τήνο. Φυσικά, ευλόγως μπορεί να υποτεθεί ότι η παράδοση της τσαμπούνας στην Τήνο είναι κατά πολύ προγενέστερη, όντας έκφανση της ευρύτερης παλαιότατης διάδοσης του άσκαυλου (τσαμπούνας) στο χώρο του Αιγαίου Πελάγους. Χάρη όμως στον Bent, η τσαμπούνα καταγράφεται αδιαμφισβήτητα και χειροπιαστά ως τμήμα της τηνιακής μουσικής παράδοσης.

Το νήμα αυτής της παράδοσης συνδέει τον άγνωστο τσαμπουνιέρη των Δυο Χωριών του 1884 με τους τσαμπουνιέρηδες της δεκαετίας του ΄70 που παίζαν «σαμπούνια επιμόνως τις Απόκριες» στον Αρνάδο και φτάνει μέχρι τον τελευταίο τσαμπουνιέρη της γενιάς του 20^ου αιώνα Γιώργο Τζανουλίνο ή Κρίνο από το Φαλατάδο και την επανεμφάνιση της τσαμπούνας από την Τήνο κατά την δεύτερη δεκαετία του 21^ου αιώνα, μεταξύ άλλων, στο πλαίσιο του Tinos World Music Festival του 2021, της 18ης Μουσικής Συνάντησης Λαϊκών Πνευστών Αιγαίου (28-30 Σεπτεμβρίου 2022, Κέα) ή με αφορμή τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα στη Χώρα και στο Φαλατάδο (2022 και 2023).

Τι πιο ταιριαστό λοιπόν από το να συνεχιστεί η αναβίωση της τηνιακής τσαμπούνας και στον τόπο της παλαιότερης γνωστής μαρτυρίας της: μία Καθαρά Δευτέρα με ένα γλέντι με τσαμπούνα και αποκριανό χορό στην πλατεία των Δυο Χωριών, σχεδόν ενάμισι αιώνα μετά!

* Ο Θεόδωρος Χίου είναι Διδάκτωρ Νομικής, Δικηγόρος Πνευματικών Δικαιωμάτων, Εντεταλμένος Διδασκαλίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και Πρόεδρος της Εταιρείας Τηνιακών Μελετών

___________________

Πηγές

Baines Anthony, Bagpipes, Pitt Rivers Museum, University of Oxford, 1960, σ. 45

Bent J. Theodore, The Cyclades, or Life Among the Insular Greeks, 1^η έκδ. 1885, σχολιασμένη αναθεωρημένη έκδοση Archeaopress 2009, σσ. 123-131

Bent Mable, The Travel Chronicles of Mrs J. Theodore Bent, Volume I: Greece and the Levantine Littoral, Oxford, 2006, σ. 47

Brisch Gerald, The Bents’ musical instruments in the Pitt Rivers Museum, Oxford, 5/2/2024, http://tambent.com/2024/02/05/the-bents-musical-instruments-in-the-pitt-rivers-museum-oxford/

Απέργης Σάββας, Ο «Αποκριανός» του Τριαντάρου, εφ. Συλλόγου Τριανταριτών «Μαντάτα», τ. 28, Δεκ.-Φεβ. 2007, σσ. 6-7

Μοσχωνά Στυλιανή, Συλλογή λαογραφικής ύλης εκ του χωρίου Αρνάδου, της νήσου Τήνου, του νομού Κυκλάδων, 1975, Αρχείο πρωτογενούς λαογραφικής ύλης – Συλλογή χειρογράφων, αρ. 2413

Δανούσης Κωνσταντίνος (επιμ.), «Παράδοση και Μνήμη. Με το δοξάρι και την πένα του Κώστα Πανώριου», έκδοση Εταιρείας Τηνιακών Μελετών και της Αδερφότητας Τηνίων Καρδιανιωτών «Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΣ», 2005, σσ. 30-31

7^ο Tinos World Music Festival, Tήνος, 2, 3, 4 Ιουλίου 2021, Kυριακή 4 Ιουλίου 2021, Β΄ μέρος: Τσαμπούνα – Ο άσκαυλος των Κυκλάδων, https://itip.gr/events/twmf2021/

Eικόνα κεφαλίδας: άγν. Φωτογράφου, καρτ-ποστάλ εκδ. Κρικελλή –«Βιβλιοχαρτεμπορική», περ. αρχών 20 αιώνα [σχεδόν είκοσι χρόνια μετά την επίσκεψη των Bent]. Αναπαράγεται σε Α. Κοντογεώργη, Η Τήνος του Χθες και του Σήμερα, ΠΙΙΕΤ/Σύλλογος Υστερνιωτών Τήνου, 2000, σελ. 30.